S O Y L U E D E B İ Y A T
FİİLLER
FİİLLER (EYLEMLER)
Fiiller, iş ,oluş, durum ve hareket bildiren sözcüklerdir.
ÖRNEK: “Yürü, gidelim; bu iş olmaz.” dedi
Fiillerin sonuna “-mek, -mak” ekleri getirildiğinde anlamlı olur .
ÖRNEK:
Bu akşam kardeşinin yanına var .(eylem)
*Kardeşimin güzel bir evi var. (isim)
Fiiller anlamlarına göre üçe ayrılır:
1) Nesne alan, iş yani hareket bildiren ve “neyi, kimi” sorularına cevap veren fiiller kılış fiilleridir
ÖRNEK:Bu işi olsa olsa sen yaparsın .
*Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır.
*Yemeğin tadını çok beğendik.
*Mum dibine ışık vermez, derler
2)Nesne almayan, öznenin içinde bulunduğu durumu gösteren fiiller durum fiilleridir.
ÖRNEK:Su uyur, düşman uyumaz.
*Can çıkar, huy çıkmaz.
. *Teyzesi bize dün sabah geldi.
3)Kendiliğinden ve zaman içinde gerçekleşen fiiller oluş bildirir.
*Yine yeşillendi fındık dalları.
*Genç yaşta ağardı saçlarım.
*Korkudan beti benzi sararmış.
*Bu eylemler “değişerek yeni bir görünüm kazanma” anlamı verir.
*Elleri, ayakları kabarmıştı.
*Denize gidince epey bronzlaşmış.
*Fiiller “-me,- ma,-mez , maz” ekleriyle olumsuz yapılabilir.
*Gülme komşuna, gelir başına.
*Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez.
*Yoldan kal, yoldaştan kalma .
*Geniş zaman eki olumsuz yapıldığında “-mez –maz” olarak değişir.
*Nuh der, peygamber demez.
*Fiiller tekil ve çoğul tüm kişilere göre haber ve dilek kipleriyle çekimlenebilir
*Ben hazırlandım, artık gidebiliriz; dedi.
*Erken yatın, yarın işe gideceğiz
*Şart kipiyle çekimlenmiş fiiller yan cümlenin yüklemi olabilir.
*Erken gelirse birlikte gidelim.
* “-yor” eki yerine “-mekte,- makta” eki de kullanılabilir
*O zamanlar büyük bir şirkette çalışmaktaydım.
*Haber kipleri “zaman”anlamı taşır, dilek kipleri “zamn” anlamı taşımaz.
* Şimdi polisler gelecek, artık çıkalım .
Çekimli fiil sorulduğunda “kip,kişi, olumsuzluk” ekleri alabilen ve yüklem olan fiiller anlaşılır.
• İçimden şu zalim şüpheyi kaldır.
*Ya sen gel ya beni yanına aldır.
*Mecnun um, Leyla mı gördüm
Bir kerecik baktı geçti
Ne sordum ne de söyledi
Kaşlarını yıktı, geçti
*Cümledeki yargı sayısı sorulduğunda “çekimli fiiller, fiilimsiler ve ek – eylem alarak yüklem olmuş ad soylu sözcükler” sayılır.
*Garibim,namıma Kerem diyorlar
*Hastayım, derdime verem diyorlar
*Aslımı el almış, harem diyorlar
*Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ ım ben
*Senin dudakların pembe, ellerin beyaz
*Al, tut ellerimi bebek, tut biraz
Fiillerde Anlam (zaman,kip) Kayması:
*Bir fiil kipinin kendi anlamı dışında kullanılmasına “anlam kayması” denir.
*Kardeşim ve ben bu okuldan mezun olduk.
Anadolu’nun kapıları 1071’de açıldı.(öğrenilen geçmiş zaman)
*Dün akşam komşulara gitmişler.
Saçların çok güzel olmuş.
Eyvah,anahtar kapının üstünde kalmış!(Sonradan fark etme)
*Yarın ki sınav için ders çalışıyor.
İki yıldır ÖSS’ye hazırlanıyor.(devam eden iş)
Az sonra en sevdiğim dizi başlıyor.(gelecek zaman)
Yedi yıl önce bu şehre yerleşiyorlar.(geçmiş zaman)
Her sabah geç kalıyor okula.(geniş zaman)
*Haftaya bu işi de bitireceğiz.
Bu iş sabaha mutlaka bitecek (emir)
Karşıdaki adam Ali’ nin dayısı olacak.(gereklilik )
*Yıllardır tanırım, kimsenin işine karışmaz
Ben doğmadan önce kardeşim tifodan ölmüş.(geçmiş zaman )
Biraz sabret, biz de az sonra geliriz.(Gelecek zaman )
Akşamki davete bu işi bitirir öyle gidersin.(emir)
*Şu binayı bir de ben göreyim.
Arkadaşlar sessiz olalım!
*Yarın toplantının hazırlıkları yapmalıyım.
Tam bir saat sonra burada olmalısın(emir)
Şimdi İstanbul da olmalı, Boğaz da çay içmeli.(istek)
*Derhal burayı terk edin!
Allah ım sen aklımı koru!(rica)
*Fiiller ek –eylemin “idi, imiş, ise” ekleriyle kullanılarak bileşik zamanlı yapılır.
Sen gidersen yaşayamam
Ölürse ten ölür, canlar ölesi değil.
Ben ölürsem, akşam üstü ölürüm.
Gidiyordum gurbeti gönlümde duya duya.
Akşamlar bir roman gibi biterdi.
Üşürdüm, içim ürperirdi.
Mesutmuş, seviyormuş kocasını .
Söz olurmuş, olsun ; sevgilim değil misin?
Yağmurlardan sonra büyürmüş başak .
Meyveler sabırla olgunlaşırmış.
*Sıralı cümlelerde bileşik zaman eki son fiilde verilebilir.
Beraber oynar, ders çalışır , film izlerdik.
Erkenden kalkar, kahvaltıyı hazırlar, işe gidermiş.
Beni arar, bulamazsa telaşlaşmasın .
Ekeylemin üç görevi vardır:
1. Ad soylu sözcükleri yüklem yapar.
Hastayım, yalnızım üstelik param yok.
Beş yaşındaydım, kimsesizdim.
Hepimiz kardeşiz, Müslüman ız
Hastaysan, yorgunsan hiç gelme.
2.Basit zamanlı fiilleri bileşik zamanlı yaapar
Böyle olacağını bilmeliydim.
Bir daha aramayacaksın.
Babam öğrenirse çok kızardı.
3. Basit zamanlı fiillere getirilen “dir” ekeylemi cümleye olasılık, kesinlik anlamı getirir.
Bu konu kapanmıştır, artık bunu tartışmayalım.(kesinlik)
Babam geç kalacağımızı öğrenince çok kızmıştı.(olasılık)
Ders bitmiştir, gidebilirsiniz (kesinlik)
Şu saatlerde evine varmştır.(olasılık)
FİİLLER(EYLEMLER)
Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir.
Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini kullanırız.Eğer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektir.Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.
*Geldi--------- gelmedi ,gelmek
*Oturmuş------ oturmamış, oturmak
*Söylüyorum---------- söylemiyorum, söylemek
Görüldüğü gibi yukarıdaki kelimelere –ma,-me ve –mak,-mek getirebilmekteyiz. Öyleyse bu kelimeler fiildir.
*Kitap--------- kitapma , kitapmak
Yukarıdaki ‘kitap’ sözcüğüne ise bu ekleri getiremiyoruz.Öyleyse bu kelime isimdir.
Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir.Bunları üç grupta inceleyebiliriz:
a)Kılış fiilleri
b)Durum fiilleri
c)Oluş fiilleri.
Bunları birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz.:
Eğer bir fiil geçişli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir.
*Kırmak ,atmak , dikmek, içmek, ezmek,delmek,yolmak,dizmek….
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere ‘neyi kırmak?, neyi atmak…’sorularını yöneltebiliyoruz.
Öyleyse bu fiiller geçişlidir ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir.
Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir.
*Sararmak ,Yaşlanmak,Uzamak, Paslanmak,büyümek,solmak,acıkmak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz.Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir.
Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.
*Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak,ağlamak…
Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller , bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.
Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.
FİİLDE KİP: Kipler, haber(bildirme) ve dilek (isteme) kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.
a)Haber Kipleri: Zaman eklerinin hepsine birden haber kipleri denir.Haber kipleri şunlardır:
1)Öğrenilen(duyulan) (miş’li) Geçmiş Zaman: Fiillere –miş ,-mış, -muş,-müş ekleri getirilerek sağlanır.Bu eylemler daha çok başkasından duyulma, aktarılma anlamı taşırlar. Bazen de farkında olmadan yapılma bildirir.
*Evleri yanmış.(başkasından duyma)
*Seni sormuşlar. (başkasından duyma)
*Aaa ! çorabım kaçmış. (sonradan farkına varma)
*Mutfakta elimi kesmişim. (sonradan farkında olma)
*Bu solmuş elbiseleri giymemelisin.(sıfat fiil eki)
2)Görülen (di’li) Geçmiş Zaman: Eylemlere “dı,di,du,dü,tı,ti,tu,tü” ekleri getirilerek yapılır. Anlatan kişi harekete bizzat tanık olmuştur, eylemi görmüştür.
*Evleri yandı.
*Hep birlikte geziye gittik.
*Sınavı kazanabileceğini söyledi.
*Kalbim Ege’de kaldı.
*Beraber yürüdük bu sahillerde.
*Burada her zaman tanıdık insanlara rastlayabilirsiniz.(sıfat-fiil eki)
3)Şimdiki Zaman: Eyleme –yor eki getirilerek yapılır.Eylem ile anlatış aynı zamanda gerçekleşir.
*Ders çalışıyorum.
*Ne diyor?
*Çocuklar yine kavga ediyor.
Not: -makta,-mekte eki de fiile şimdiki zaman anlamı katar.
*Bir soğuk yatakta büzülmekteyim.
*Lütfen sessiz olun şu an ders çalışmaktayım.
4)Geniş Zaman: Eylemlere –r, -ar, -er ekleri getirilerek yapılır.
*Senden sana sığınırım.
*Her sabah yürürüm.
*Bu yolun sonu nereye çıkar?
*Hep böyle güler yüzlü müsün? (sıfat-fiil eki)
Not: Geniş zamanın olumsuzu –mez, -maz’dır. Ancak 1.tekil ve 1.çoğul çekimlerde –me ,-ma
şeklini alır.
*Gelmezsiniz ___ gelirsin *gelmem____gelirim
5)Gelecek Zaman: Eylemlere –ecek , -acak eki getirilerek yapılır.
*Sana olan aşkımı haykıracağım.
*Gelecek de bir gün gelecek.
*Mektuba yazacak sözüm kalmadı.
*Okuyacak da adam olacak.
*Açacak nerede?
b)Dilek Kipleri: Fiilin gerçekleşmesini ya da gerçekleşmemesini dilek,istek,gereklilik veya emir kavramları içerisinde veren kiplerdir.Bunlar haber kipleri gibi belirli bir zaman anlamı taşımazlar.
1)Dilek-şart kipi: Fiillerin kök ya da gövdelerine –se ,-sa eki getirilerek yapılır.Dilek- şart kipi cümleye bazen ‘şart(koşul)’ anlamı katarken bazen de ‘dilek’ anlamı katar.
*Ah şu sınavı bir kazansam!
*Sana olan duygularımı açıkça bir söyleyebilsem!
*Çalışırsan kazanırsın.
*Yaramazlık yaparsan bir daha seni getirmem.
2)İstek kipi:Fiil kök ya da gövdelerine –e, -a, -ayım, -eyim, -alım, -elim getirilerek yapılır.
*Sana duyduklarımı anlatayım
*Seninle yine görüşelim. *Bunu böyle bilesin
3)Gereklilik Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –meli,-malı getirilerek oluşturulur.
*Bu deneme sınavında birinci olmalıyım.
*Bu sorunun bir çözüm yolu olmalı.
*Şimdiye eve varmış olmalı. (olasılık, ihtimal)
4)Emir Kipi:Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde yapılması gerektiğini ifade eder.
*Söyle yanıma gelsin.(3.tekil kişi emir eki)
*İçeri buyrunuz. (2.tekil kişi emir eki)
*Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2.çoğul kişi emir eki)
*Çeneni kapa. (2.tekil kişi emir eki)
*Beni beklesinler (3.çoğul kişi emir eki)
Not: Emir ekleri ile şahıs eklerini birbiri ile karıştırmamak gerekir.Şahıs ekleri hiçbir zaman fiilin üzerine direkt olarak gelmez; ancak bir kip ekinden sonra gelebilir.Emir ekleri ise fiilin üzerine direkt olarak gelir.
*Geliyorsun ,gitmelisin (şahıs eki)
*Gelsin ,gitsin (emir eki)
FİİLLERDE BİRLEŞİK ZAMAN:Fiillere kip eklerinden sonra –idi ,-imiş, -ise ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır.Kısacası, iki kip ekinin üst üste gelmesi durumudur.
*Yüzüme bu türlü bakmayacaktın. (Gelecek zamanın hikayesi)
*Gözünden akan bir damla yağmur olsaydım.(Şart kipinin hikayesi)
*Sen de gelecekmişsin.(Gelecek zamanın rivayeti)
*Bunu daha önce yapmalıymışım. (Gereklilik kipinin rivayeti)
*Bu konuyu anlarsanız netleriniz de artar. (Geniş zamanın şartı)
*Gülüyorsam mutlu olduğumdan değildir. (Şimdiki zamanın şartı)
*Bu köyde iki genç yaşarmış.(Geniş zamanın rivayeti)
FİİLLERDE ANLAM (KİP,ZAMAN) KAYMASI: Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmazlar.Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. İşte bir zaman kipi ya da bir dilek kipi başka bir kipin yerine kullanılmışsa burada bir zaman (anlam , kip) kayması var demektir.
*Derslerime her hafta düzenli olarak çalışıyorum.
*Arkadaşlar, bundan sonra daha yoğun bir şekilde çalışıyoruz.
*Fatih, o yıllarda pek çok sefer yapar.
*Soruları sonra çözersiniz.
*Mektubu yarın alır.
*Bütün bu soruları çözeceksin.
*Eser Selçuklulardan kalma olacak.
*Sabahları, erken kalkmayı seviyorum.
*Allah’ım bize yardım et.
EK-FİİL (EK-EYLEM): Ekfiil “i” fiilidir tek başına bir anlamı yoktur.Ekfiilin iki görevi vardır:1)İsim ve isim soylu kelimelere gelerek bu kelimelerin cümlede yüklem olmasını sağlar.(O iyi bir öğrenciydi.) 2)Çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik zamanlı fiiller yapar. (Koşuyordum)
“-imek” dört basit çekimi vardır.Basit çekimli durumlarda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur.
1)Bilinen Geçmiş Zaman(idi): Çalışkandım (çalışkan idim) ,çalışkandın ,çalışkandı ,çalışkandık, çalışkandınız,çalışkandılar
Ekfiil sadece isme değil edata ,zamire,sıfata, tamlamalara da gelebilir.
*İşte tüm bunları yapan oydu. (o idi) (ekfiil zamire eklenmiştir)
*Bu yaptıklarım senin içindi.(için idi) (ekfiil edata eklenmiştir)
2)Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş): İşçiymişim (işçi imişim) ,işçiymişsin,işçiymiş,işçiymişiz, işçiymişsiniz, işçiymişler
3)Şart Kipi (ise): Öğretmensem (öğretmen isem) ,öğretmensen ,öğretmense ,öğretmensek ,öğretmenseniz, öğretmenseler
4)Geniş Zaman: Ekfiilin geniş zamanında “i” fiili bugün tamamen düşmüştür.Ekfiilin geniş zaman ekleri sadece isme gelir.Çekimi şu şekildedir:
*İyiyim ,iyisin ,iyi(dir),iyiyiz,iyisiniz,iyidirler
Ekfiilin olumsuzu “değil”dir.Ekfiili bulmak için isme “değil” ekleriz.
*Öğrenciyim ---------- öğrenci değilim.
Önemli Uyarı:Ekfiilin geniş zamanına şekilce benzeyen diğer eklerle ekfiilin geniş zamanı karıştırılmamalıdır:
*Geliyorum (şahıs eki)
*Hastayım (ekfiilin geniş zamanı)
*Babam (iyelik eki)
*Babayım (ekfiilin geniş zamanı)
*Ölüm (Fiilden isim yapım eki)
*Benim kardeşim [tamlayan (ilgi) eki]
*Sen ne kadar güzelsin. (Ekfiilin geniş zamanı)
*Sen yine bana döneceksin. (şahıs eki)
YAPILARINA GÖRE FİİLLER:
Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir.
A) Basit Fiiller:
Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri (zaman, şahıs) fiilin anlamını değiştirmediğinden böyle fiillere de basit fiil denir.
* Durmuş bir saat de günde iki kez doğruyu gösterir.
* Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir.
* Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister.
* İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim.
* Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.
B) Türemiş (Gövde) Fiiller:
Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:
1) İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:
* güzel-leş *sarı-ar *ışıl-da *göz-le
*az-al *ben-imse *ince-l *düz-el
*su- sa * sivri-l *yaş-a * kan-a
2) Fiilden fiil türetme:
* sev-in *çık-ar * kız-ış *bak-ış
* öl-dür * taşı-t *at-ıl *kan-dır *koş-tur
C) BİRLEŞİK FİİLLER:
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir.
Üç grupta incelenir:
A) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaş -masıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi ger -çek anlamını yitirir.Deyimlerin çoğu bu türe örnektir.
* Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun?
* Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın.
* Annemin yemekleri hoşuna gitti mi?
* Odasında kitaplarına göz atıyordu.
* Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti.
* Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.
* İş için yüzlerce kişi başvurmuştu.
B) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller:
İsim soylu bir sözcüğün üzerine –et , -ol , -kıl , -eyle
gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır.
* Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek.
* Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder.
* Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı.
* Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında.
UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birle- şik fiil bitişik yazılır.
* Akşamı seyredeyim senin bakışlarında.
* Benliğime hakim olur bir deli rüzgar.
* Bir gün yeniden bana döneceğini hissediyorum.
* Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim.
* Sabreden derviş muradına ermiş.
UYARI 2 : Et- , ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir.
* Ben ettim sen etme.
* Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
* Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
* Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.
C) ÖZEL ( KURALLI ) BİRLEŞİK FİİLLER:
İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir:
1) Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-) :
Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.Fiilin üzerine ebilmek getirilerek oluşturulur.
* Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (o)
* Bu genç yaşımda ölebilirim (o)
*En güzel şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan (o)
* Bir gece ansızın gelebilirim. (o)
* Sevinçten kapında bayılabilirim.
* Sınıfı geçebilirim (g.y)
UYARI: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer. Fiilin üzerine –ama , -eme getirilerek yapılır.
* Yapabilirim à yapamam. (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)
* yaparım à yapmam ( geniş zamanın olumsuzu)
* Görebilirsin à göremezsin (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)
* Atamam kendimi mavi denize dünya güzel. (atabilirim: yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)
2. Tezlik Birleşik Fiili: (Fiil+iver-):
Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar.
* Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön.
* Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim.
* Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya.
* Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi.
* Annesini görünce yanına koşuverdi.
NOT: Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.
* Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)
* Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)
3. Süreklilik Birleşik Fiili (fiil+ edur, kal, gel):
Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.
* Bu hikaye yıllardır süregelir.
* Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
* Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
* Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım.
4. Yaklaşma Fiili (fiil+ eyaz) :
Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder.Az kalsın olacaktı anlamı verir.
* Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
* Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.
1. eylemin her zaman yapıldığını, yapılmakta olduğunu ya da yapılacağını belirten zaman. Türkçede bu kip -(i)r- ya da -(e)r- ekiyle kurulur.
FİİLLER (EYLEM)
Varlıkların yaptığı işleri, oluşları, gerçekleştirdiği hareketleri veya içinde bulundukları durumları belirten sözcüklere FİİL ( eylem ) denir.
- İş ve hareket fiilleri : (Kılış eylemleri) Bu eylemlerde yapılan iş ve hareket gözle görünür niteliktedir, belirgindir.Hareketten etkilenen bir nesne vardır.(dökmek, kırmak,boyamak, yazmak vb...)
- Oluş fiilleri Varlıkların gözle görülemeyecek kadar yavaş gerçekleşen hareketlerini bildiren eylemlerdir.(büyümek, sararmak, uzamak, solmak vb..)
- Durum fiilleri Bu eylemlerde hareket belirgin bir nesneyle ilgili değildir.Kişilerin durumlarını ifade eden eylemlerdir.Durum bildiren eylemler nesne almaz.(sevinmek, gülmek, bakmak, uzanmak vb..)
* Fiiller anlamlı, ancak tek başına kullanılmayan unsurlardır.Yani eylemin olabilmesi için eylemi gerçekleştiren öznenin olması gerekir. Bunlar çekimli fiiller olarak adlandırılırlar.
* Fiillerde bildirilen iş ve hareket bir varlık tarafından yapılır.( Öğrenciler zil çalınca dışarı çıktılar.)
*Sadece özneyi ilgilendiren işler durum bildirir. ( Gece gündüz çalıştım. )
*Bir varlığın kendi isteği ve bilgisi dışında meydana gelmesi ve varlık kazanması ise oluştur. (Sonbaharda ağaçlar yapraklarını dökerler. )
FİİLLERİN ADI ( MASTAR )
Fiillerin kişi ve zaman bildirmeyen -mek, -mak ekiyle söylenen şekline "mastar" denir.Aynı kökten türemiş ve çekimleşmiş bütün sözcükler bir soydan sayılır.
göz taş bil
gözcü taşçı bilgi
gözlük taşlı bilgin
gözlükçü taşlık bilim
gözlükçülük taşlama
taşsız
Asıl temel kök olmakla birlikte fiiller, mastarlarıyla adlandırılır.Bir anlamda mastarlar fiillerin soyadıdır. Mesela "bilmek" mastarı "bil" köküne -mek eki getirilerek yapılmıştır.
- mek, -mak ekine mastar eki denir.Eylemler cümlede kullanıldığı zaman mastar ekini yerini kipler ve kişi ekleri alır.
ÖRNEK:
yaz - mak gez - mek
fiil kökü mastar eki fiil kökü mastar eki
gez - di - ler
fiil kökü zaman eki çekim eki
* Yapım eki alan fiiller gövde durumundadır.
ÖRNEK:
Oku - t - muş kat - ıl - dık
kök + yapım eki kök + yapım eki
gövde gövde
Fiil cümlede kişi (şahıs ), kip, zaman, sayı bakımından şekillenir.
FİİLLERDE ZAMAN
Fiillerde zaman, fiilin temel anlamıdır.Hareketin, işin, durumun hangi zaman içinde geçtiğini belirtir.
Fiillerde üç temel zaman vardır.
1. Geçmiş zaman
2. Şimdiki zaman
3. Gelecek zaman
Bir de tüm bu zamanları kapsayan "Geniş Zaman" vardır.
GEÇMİŞ ZAMAN: Fiilin bildirdiği iş önceden yapılmıştır. -di ve -miş ekleri ile yapılır.
Ses uyumuna (ünlü uyumu) göre, -di, -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu, -tü
-miş, -mış, -muş, -müş haline gelir.
ÖRNEK:
O bugün çok fazla çalıştı. Bebek hemen uyumuş.
ŞİMDİKİ ZAMAN: Eylemin yapılması ile anlatımın aynı zamanda gerçekleştiği zamandır.Şimdiki zaman eki "-yor" dur. Bu ek ünlü uyumuna göre değişmez.
ÖRNEK:
Annem yemek hazırlıyor. Yine eski elbisesini giyiyor.
GELECEK ZAMAN: Henüz gerçekleşmemiş, sonra yapılacak eylemler için kullanılır.Gelecek zaman eki "-ecek" ( -acak )' tır. Görüldüğü gibi ünlü uyumuna göre değişir.
ÖRNEK:
Babam arabamızı yıkayacak. Misafirler çay içecek.
GENİŞ ZAMAN: Yukarıda verilen tüm zamanları kapsayan zamandır. " -r " eki ile yapılır. (a)r, (e)r şeklinde görülebilir.
ÖRNEK:
Sinan sabahları geç kalkar. Tatillerde tarihi yerleri gezer.
Arkadaşları gelince oyuncaklarını saklar.
FİİLLERDE KİŞİ (ŞAHIS )
Eylemin bildirdiği işi, oluşu kılan varlığa, fiilde kişi denir.Fiilerde kişiler canlı ya da cansız olabilir.Bu kişiler, fiilin çekiminde eklerle belirtilir.
ÖRNEK:
Kardeşim koşa koşa eve geldi. (Eylemi canlı gerçekleştiriyor.)
Tren yine geç geldi. ( Eylemi cansız gerçekleştiriyor.)
Fiillerde üç çeşit kişi vardır.
* 1. kişi yani sözü söyleyen
* 2. kişi yani kendisine söz söylenen
* 3. kişi yani kendisinden söz edilen
Bu kişileri tekil ve çoğul olarak altı biçimde sıralayabiliriz.
Tekil Kişiler Çoğul Kişiler
1. tekil kişi ( ben ) 1. çoğul kişi ( biz )
2. tekil kişi ( sen ) 2. çoğul kişi ( siz )
3. tekil kişi ( o ) 3. çoğul kişi ( onlar )
*Cümlelerde bazen işi yapanın kendisi kullanılır.Bazen de zamiri kullanılır.Kişi zamirlerinin yerlerini tutmak üzere fiillere kişi ekleri getirilir.Bu ekler ünlü uyumu kuralına uyarlar.
Kişi Ekleri:
zamir kişi eki
1. tekil kişi (ben) -m, -im
2. tekil kişi (sen) -n, -sin
3. tekil kişi ( o ) -sin
1. çoğul kişi (biz) -k, -iz, lim
2. çoğul kişi (siz) -in, -niz, -iniz, -siniz
3. çoğul kişi (omlar) -ler, -sinler
NOT:Bazı fiillerde kişi eki olmayabilir.
Fiillerin 3. tekil kişileri ile emir kipinin 2. tekil kişisi kişi eki almaz.
ÖRNEK:
O gece gündüz üniversite sınavina hazırlanıyor.( kişi eki yok) 3. tekil kişi
Hemen buraya gel. (kişi eki yok) emir kipi 2. tekil kişi
FİİLLERDE KİP
Fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre türlü eklerle biçimlenmesi, şekil almasına KİP denir.
Fiil kipleri;
Bildirme ( haber ) kipleri Dilek ( istek ) kipleri
- "-di" li geçmiş zaman kipi - Dilek şart kipi
- "-miş" li geçmiş zaman kipi - İstek kipi
- Şimdiki zaman kipi - Gereklilik kipi
- Gelecek zaman kipi - Emir kipi
- Geniş zaman kipi
HABER KİPLERİ:bir işin, bi hareketin ya da bir oluşun bir zaman içersinde olduğunu, olacağını haber veren kiplerdir.
"-di"li Geçmiş Zaman(görülen geçmiş zaman) Kipi
Önceden yapılan bir eylemin veya meydana gelen bir oluşun görüldüğünü ya da kesin olarak bilindiğini anlatan fiil şeklidir.
* Fiil çekimin yaparken önce fiil tabanı, sonra zaman eki, en son da kişi eki getirilir.
ÖRNEK:
yaz - dı - m
fiil kökü zaman eki kişi eki
yazdım yazdık
yazdın yazdınız
yazdı yazdılar
"-miş"li Geçmiş Zaman (duyulan geçmiş zaman) Kipi:Önceden yapılan bir eylemin, meydana gelen bir oluşun başkalarından öğrenildiğini ya da sonradan farkına varıldığını anlatan fiil şeklidir.
ÖRNEK:
yazmışım yazmışız
yazmışsın yazmışsınız
yazmış yazmışlar
UYARI:Duyulan geçmiş zaman eki "-miş, -mış" bazen zaman anlamı dışında da kullanılır.
Bana kitap almış. (zaman)
Gözlerin kankanmış. (görüp, fark etme anlamı)
Kitap okurken uyuyakalmışım. ( sonradan farkına varma anlamı)
Şimdiki Zaman Kipi:Eylemin yapılmaya başladığını veya bir oluşun olmaya başladığını ve de halen sürmekte olduğunu bildiren fiil şeklidir.
ÖRNEK:
yazıyorum yazıyoruz
yazıyorsun yazıyorsunuz
yazıyor yazıyorlar
NOT:
*Sesli harf ile biten fiillerin son hecelerindeki " a, e " sesleri, "-yor " eki alırken , "a" sesi "ı" ya, "e" sesi "i" ye dönüşür.
bekle-yor değil bekliyor Başla-yor degil başlıyor
*Sonu ünsüz harfle biten fiiller "-yor" eki alırken, fiil kök ya da gövdesi ile "-yor" eki arasına -ı, -i, -u, -ü yardımcı ünlüsü girer.
ÖRNEK:
gel-i-yor kaç-ı-yor sor-u-yor yüz-ü-yor gibi
Gelecek Zaman Kipi:İşin, oluşun henüz yapılmaya başlanmadığını anlatır.
yazacağım yazacağız
yazacaksın yazacaksınız
yazacak yazacaklar
*Birinci tekil ve çoğul kişilerde -ecek, -acak eklerinde bulunan "k" sesi yumuşayarak "ğ" ye dönüşür.
yaz-acak(ğ)-ım bak-acak(ğ)-ız
*Sonu ünlü ile biten fiillerde -yor eki fiile eklendiğinde araya "y" yardımcı ünsüzü girer.
sula-y-acak bekle-y-ecek dinle-y-ecek gibi
Geniş Zaman Kipi:Bir eylemin ya da oluşun yukarda sayılan üç zamanda da yapıldığını veya yapılmadığını anlatır.
yazarım yazarız
yazarsın yazarsınız
yazar yazarlar
*Sonu ünlü harf ile biten fiiller "-r" geniş zaman ekini alırlar.Sonu ünsüz harf ile biten fiiller geniş zaman eki olarak "-ar", "-er", "-ir", "-ır", "-ur", "-ür" eklerini alırlar.
gözle-r-im tara-r-sın (ünlü ile bitenlerde -r )
yap-ar-sın gül-er-ler gel-ir-iz çalış-ır-lar konuş-ur-sunuz gör-ür-sünüz(ünsüzle biten fiillerde eklerin durumu)
DİLEK ( İstek )KİPLERİ: İşe, harekete, oluşa gereklilik, şart, emir, istek gibi anlamlar katılmış olan fiil durumlarıdır.
Dilek Şart Kipi:Eylemin yapılmasının dileğini bildirir.Harekete, işe, oluşa yine kendi gösterdiği işi,hareketi şart koşar.Fillere "-se", "-sa" eki eklenerek yapılır.
yazsam yazsak
yazsan yazsanız
yazsa yazsalar
Örnekte görüldüğü gibi eylem bir koşula bağlıdır.
Gereklilik Kipi:Bir işin. bir hareketin, bir oluşun olması gerekliliğini bildirir.Fiillere "-meli", "-malı" eki getirilerek yapılır.
yazmalıyım yazmalıyız
yazmalısın yazmalısınız
yazmalı yazmalılar
Örnekte görüldüğü gibi işin meydana gelmesi gerekliliği bildiriliyor.
*Gereklilik kipi kimi kullanımlarda "olasılık" anlamı verir.
ÖRNEK:
Bu ödevi hafta sonuna yetiştirmeliyim. (gereklilik)
Bu saatte beni arayan Demet olmalı. (olasılık)
İstek Kipi:Eylemin yapılmasındaki isteği bildirir.Fiile "-e", "-a" eki getirilerek yapılır.
yazayım yazalım
yazasın yazasınız
yaza yazalar
Emir Kipi:Hareketin, işin, oluşun yapılmasını emreden fiil şeklidir.Bu fiiller bazen yalvarma ve dilek anlamı taşıyabilir.Kip eki yoktur.
Kişi kendine emir veremeyeceğine göre birinci tekil ve birinci çoğul kişilere ait çekim ekleri de yoktur.
---- (1. tekil)(yok) ----- (1. çoğul) (yok)
yaz yazın- yazınız
yazsın yazsınlar
FİİLLERDE KİP KAYMASI
Eylem kipleri her zaman kendi anlamında kullanılmaz.Bazen bir eylem kipi, kendi anlamının dışında kullanılabilir.Örneğin,şimdiki zaman eki gelecek zaman anlamı verecek şekilde kullanılbilir.Bu duruma anlam-zaman kayması diyoruz.
ÖRNEK:
"Yarın sınav yapacağız." cümlesinde eylem gelecek zamanda yapılacak, gelecek zaman kipi kullanılmış; bu cümlede kip kayması yoktur.
"Yarın sınav yapıyoruz." cümlesinde eylem şimdiki zaman kipiyle çekimlenmiş; ancak iş gelecek zamanda yapılacak.Bu cümlede kip kayması vardır.
"Haftaya sana haber veririm." cümlesinde eylem geniş zaman kipinde kullanılmış; ancak iş gelecek zamanda yapılacak.Bu cümlede kip kayması vardır.
"Sabahları erken kalkıyorum." cümlesinde geniş zaman anlamı olmasına rağmen, eylem şimdiki zamanla çekimlenmiştir.Kip kayması vardır.
"Hemen gidip, onu buraya getirmelisin." cümlesinde emir anlamı vardır. Ancak eylem gereklilik kipiyle çekimlenmiştir.Kip kayması vardır.
FİİLLERİN OLUMLU OLUMSUZ VE SORU ŞEKİLLERİ
Bir işin, bir oluşun, bir hareketin meydana geldiğini bildiren fiiller, olumlu fiillerdir.
Yarın erken kalkacağım.
Okullar bir hafta önce kapandı.
Çocuklar bahçede oyun oynuyorlar.
Fiillerin işin, oluşun, hareketin yapılmadığı durumları bildiren hallerine olumsuz fiil denir.Fiillere "-me", "-ma" eki getirilerek yapılır.
Ali dün okula gelmemiş.
Vazoyu ben kırmadım.
*Geniş zaman olumsuzu, birinci tekil ve çoğul kişilerde, fiile kişi eklerinden önce -me, -ma; diğer kişilerde ise -mez, -maz eki getirilerek yapılır.
yazmam yazmayız
yazmazsın yazmazsınız
yazmaz yazmazlar
*Şimdiki zamanın olumsuzunu yaparken -me, -ma eki, -mi, -mı şekline dönüşür.
koş-ma-yor değil koşmuyor gel-me-yor değil gelmiyor gibi
Eylemin yapılıp yapılmadığını, oluşun olup olmadığını sormaya yarayan fiile soru fiili denir.
Lütfen beni dinler misin?
Giysilerinizi yikayacak mısınız?
Bu gece sinemaya gider miyiz?
* Bazı soru fiilleri soru sormak için değil de, anlama canlılık katmak, düşünceye güç kazandırmak için kullanılır.
Büyüklere saygısız davranılır mı? Annemizi üzmek olur mu? gibi.
*Kimi zaman da bir emrin yerine getirilmesi için buyurma biçiminde değil de ricaymış gibi kullanılır.
Şu kapıyı hemen kapatır mısın? Topu bana atar mısınız?
NOT: Soru eki olan "-mi" her zaman kelimeden ayrı yazılır.-mi'nin yanına gelen diğer ekler bitişik yazılır
Maça gidecek mi? Maça gidecek misiniz?
FİİLLERDE ÇATI
Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre ifade ettikleri değişik özelliklere çatı denir.Çatı , bir fiilin özneyi biçimlendirme durumuna göre etken, edilgen, işteş, dönüşlü, Bir nesneyi gerektirmesi durumuna göre de geçişli ve geçişsiz olarak adlandırılır.
ÖZNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI
Etken Fiiller:Cümlede gerçek özne ile kullanılmaları gereken fiilerdir..Türkçe'de tüm fiiller etken çatılıdır.
Bütün koşucular çıkış için hazırlandı.
gerçek özne grubu yüklem
Ayşeler bu akşam size gelecek mi?
gerçek özne yüklem
Edilgen Fiiller:Cümlede öznesi bulunmayan ya da bilinmeyen, sözde öznesi olan fillerdir.Sözde özne işten, hareketten etkilenir.Türkçe'de kök halinde edilgen çatılı fiil yoktur.
ÖRNEK:
"Sevil kitabı okudu." cümlesinde özne belli iken, "Kitap okundu." cümlesinde kitabı okuyan belli değildir.Eylemden etkilenen bir özne vardır. Fiil edilgen çatılıdır.
etken fiiller edilgen fiiller
silmek silinmek
saymak sayılmak
atmak atılmak
okumak okunmak
bilmek bilinmek vb.
NOT:Cümlenin öğelerini bulurken önce yüklem bulunur.Yükleme "kim?", "ne?" sorular sorulur.Çatıların tespitinde bu sira çok önemlidir.Özneyi bulmadan, nesneyi bulma sorusu olan "ne" sorusunu yükleme sorarsak, özne görevi nesneye yüklenmiş olur. Bu da bizi çatı bulmada yanlışa götürür.
Dönüşlü Fiiller:Öznenin hem işi hem de yaptığı işten etkilendiğini belirten fiillerdir.
Arkadaşlarım bu mahalleden taşındılar.
Yukardaki cümlede hem "taşınanlar" hem de "taşınma" işinden etkilenenler "arkadaşlarım" öznesidir.
Cem sokağa çıkmak için alelacele giyinmişti.
Hem "giyinen" hem de "giyinme" işinden etkilenen "Cem" dir.
İşteş Fiiller:Aynı işin birden fazla varlık ya da kişi tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını ifade eden fiillerdir.(-iş eki ile yapılır.)
Aile bireyleri özlemle kucaklaştı.
Koyunla kuzu uzun uzun koklaştı.
Aşıklar bakışıyor.
NESNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI
Cümlede geçen fiillerin bazıları nesne alırken, bazıları nesne almaz.Buna göre de fiiller geşişli fiil ve geçişsiz fiil olarak isimlendirilir.
Geçişli Fiiller:Nesne alan fiillerdir.
ÖRNEK:
Burcu keman çalıyor.
nesne geçişli fiil
Annem elinden tabağı düşürdü.
nesne geçişli fiil
Geçişsiz Fiiller:Nesne almayan fiillerir. Fiilin belirttiği etkilenen bir varlik yoktur.
ÖRNEK:
Hasta yatıyordum. Burada misafir kabul edilmez.
geçişsiz fiil özne geçişsiz fiil
Fiillere "neyi?", "kim?", "ne" soruları sorulduğunda fiilin belirttiği eylemden etkilenen bir varlık(nesne) olmadığı görülür.
YARDIMCI FİİLLER
Bazı fiiller tek başına anlam taşımazlar.Bu tür fiiller yanına sözcükler alarak yardımcı fiil konumuna girerler.İsim ve isim soylu sözcüklerle birleşik fiil oluşturan fiiller dört tanedir. "etmek", "eylemek", "olmak" ve " kılmak".
Etmek Fiili: İsim ve isim soylu sözcük olarak birleşir.
rica etmek, yardım etmek, tahammül etmek, ihmal etmek, vaat etmek, haram etmek, gayret etmek, hissetmek, zannetmek gibi...
* Etmek fiili birleşirken, ad ve ad soylu sözcüklerde ses değişmesi oluyorsa bitişik(hissetmek, neşretmek,seyretmek,zannetmekvb.), ses değişmesi olmuyorsa (laf etmek, yardım etmek, rica etmek vb.)ayrı yazılır.
Eylemek Fiili: Bu yardımcı fiil çok az kullanılır. "eylemek" yerine "etmek" fiili daha çok kullanılır.
Seyr eylemek yerine seyretmek, kabul eylemek yerine kabul etmek gibi...
Olmak Fiili:Bu yardımcı fiil de isim ya da isim soylu bir sözcük alarak birleşir.Birleşirken ses değişimi oluyorsa bitişik, ses değişmesi olmuyorsa ayrı yazılır.
kahrolmak sebep olmak
mahvolmak yardımcı olmak
hapsolmak hasta olmak
sakin olmak
mutlu olmak
Kılmak Fiili:"kılmak" yardımcı fiili de günümüzde çok kullanılmaz. Onun yerine "etmek" fiili kullanılır.
mutlu kılmak yerine mutlu etmek takdim kılmak yerine takdim etmek gibi...
EK FİİLLER
Yüklemi isim soyundan bir sözcük olan cümlelere isim cümlesi denir.Ancak, isim soylu sözcüklerin cümlede yüklem olabilmesi için ek fiil olması gerekir.
İsim soylu sözcüklere gelerek onları anlamca bir oluş ifade eder duruma getiren ve bir fiil gibi yüklem olarak kullanılmasını sağlayan ek halindeki bu unsurlara ek fiil denir.
*Ek fiilin mastarı i-(mek) tir.
*Ek fiilin kökü "i" dir.
Ek fiil şu biçimlerde çekimlenir.
1. Görülen geçmiş zaman
2. Duyulan geçmiş zaman
3. Geniş zaman
4. Şart kipinde
1.Görülen Geçmiş Zaman:Varlığın geçmiş zamandaki durumunu kesin olarak bildirir."imek" mastarının köküne -di eki getirilerek yapılır.
ÖRNEK:
Dünden beri çok yorgundum.
Hepimiz oldukça komiktik.
O bir gök gürültüsüydü.
Ek eylemin görülen geçmiş zamana göre(hikaye) çekimi:
başarılı-y-dım (idim) başarılı-y-dık
başarılı-y-dın başarılı-y-dınız
başarılı-y-dı başarılı-y-dılar
2. Duyulan Geçmiş Zaman:Geçmis zamandan, şimdiki zamana kadar süregelen bir durumu bir başkasından işitmiş ya da sonradan sezmiş gibi bildirir. "imek" mastarının köküne -miş eki getirilerek yapılır. "imiş" ek fiili sözcüğe bitişik yazılır.
ÖRNEK:
Bu ev güzelmiş.
Şu sarışın çocuk çok çalışkanmış.
Yemek epeyce sıcakmış.
Ek eylemin duyulan geçmiş zamana göre(rivayet) çekimi:
başarılı-y-mışım (imişim) başarılı-y-mışız
başarılı-y-mışsın başarılı-y-mışsınız
başarılı-y-mış başarılı-y-mışlar
3. Geniş Zaman:Varlığın ne durumda olduğunu bildirir, sözü bir yargıya bağlar.
ÖRNEK:
Dünyada en güzel şey sevgidir.
Yüreğim Atatürk sevgisi ile doludur.
Çok ama çok öfkeliyim.
Ek eylemin geniş/ şimdiki zaman çekimi:
öğrenci-y-im öğrenci-y-iz
öğrenci-sin öğrenci-siniz
öğrenci-dir öğrenci-dir-ler
* "-dir" eki -miş'li geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve gereklilik kipi 3. tekil ve çoğul kişilere eklendiğinde ihtimal ya da kesin yargı belirtir.
Dahili ve harici düşmanların olacaktır.( kesin yargı)
O şimdi beni bekliyordur. ( ihtimal )
4. Şart Kipi:Başka bir eylemin oluşabilmesi için kendi eylemini ya da durumunu şart gösterir.Mastar köküne "-se" eki getirilerek yapılır.
ÖRNEK:
Balıklar bayatsa almayın.
Adam yaşlıysa hızlı yürüyemez.
Bugün yorgunsan sinemaya gitmeyelim.
Ek eylemin dilek-şart çekimi:
başarılı-y-sam ( isem) başarılı-y-sak
başarılı-y-san başarılı-y-sanız
başarılı-y-sa başarılı-y-salar
Ek Fiilin (eylemin ) Olumsuzu:
*Ek eylemin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır.
ÖRNEK:
O, çalışkan bir adam değildir.
Görevliyseniz yardımcı olun, görevli değilseniz karışmayın.
*"var" sözcüğünün yüklem olduğu cümlelerde olumsuzluk "yok" sözcüğü ile sağlanır.
ÖRNEK:
Onun arabası var(dır). Onun arabası yok(tur).
Ek fiilin soru şekli, " mi, mı " soru eki ile yapılır.Ek fiil soru ekinden sonra gelir ve ona bitişik yazılır.
ÖRNEK:
Başarılıymış. / Başarılı mıymış? (soru anlamı)
Tembeldi. / Tembel miydi? (soru anlamı)
Okan bugün okulda mıydı? (olumlu soru)
Okan bugün okulda değil miydi? (olumsuz soru)
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER (EYLEMLER)
Ek fiilin ad soylu sözcükleri yüklem yapmasının yanında, ikinci bir görevi daha vardır.
Tek kip eki alan (basit zamanlı) eylemlere, ek fiilin -idi(hikaye), -imiş (rivayet), -ise (şart) biçimleri eklenerek birleşik zamanlı eylemler (fiiller) oluşturulur.
"Birleşik zamanlı" eylemleri birden çok zaman ya da kip eki almış eylemler diye tanımlayabiliriz.
oku-muş....> tek zaman eki almış oku- muş - tu(idi).....> iki zaman eki almış
basit zamanlı eylem kök duyulan ek fiil geçmiş
zaman birleşik zamanlı eylem
Birleşik zamanlı eylemler hikaye, rivayet ve şart olmak üzere üç bölümde incelenir.
1. Hikaye (öyküleme) Birleşik Zaman:Tek zaman eki almış eylemlere ek fiilin hikaye "-idi" şekli getirilerek hikaye birleşik zaman oluşturulur.
gel-miş-ti-m (duyulan geçmis zamanın hikayesi)
gel-di-y-di-m (görülen geçmiş zamanın hikayesi)
gel-i-yor-du-m (şimdiki zamanın hikayesi )
gel-ir-di-m (geniş zamanın hikayesi )
gel-ecek-ti-m (geniş zamanın hikayesi )
gel-meli-y-di-m (gereklilik kipinin hikayesi)
gel-se-y-di-m (dilek-şart kipinin hikayesi)
gel-e-y-di-m (istek kipinin hikayesi)
2. Rivayet Birleşik Zaman:Basit zamanlı fiillere ek fiilin rivayet "-imiş" şekli eklenerek oluşturulur.
gel-miş-miş-im (duyulan geçmiş zamanın rivayeti)
gel-di-y-miş-im (kullanılmaz)
gel-i-yor-muş-um (şimdiki zamanın rivayeti)
gel-ir-miş-im (geniş zamanın rivayeti)
gel-ecek-miş-im (gelecek zamanın rivayeti)
gel-meli-y-miş-im (gereklilik kipinin rivayeti)
gel-se-y-miş-im (dilek-şart kipinin rivayeti)
gel-e-y-miş-im (istek kipinin rivayeti)
3. Şart Birleşik Zaman:Basit zamanlı fiillere ek fiilin şart "-se" biçimi getirilerek, şart birleşik çekim oluşturulur.
gel-miş-se-m (duyulan geçmiş zamanın şartı)
gel-di-y-se-m (görülen geçmiş zamanın şartı)
gel-i-yor-sa-m (şimdiki zamanın şartı)
gel-ir-se-m (geniş zamanın şartı)
gel-ecek-se-m (gelecek zamanın şartı)
UYARI: Dilek kiplerinin şart birleşik zamanı kullanılmaz.
* Kimi fiillerin ikiden çok kip eki aldıkları görülebilir.Bu üç kipli eylemlere "katmerli birleşik zamanlı" eylemler denir.
sev-i-yor-du-y-sa, gel-ecek-miş-se gibi...
FİİLİMSİLER
Fiilimsiler (eylemsiler), eylemden türeyen ancak bir eylem gibi kip, kişi ekleriyle çekimlenemeyen; cümlede ad, sıfat, zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir.
ÖRNEK:
"Okumaya zaman ayırmalıyız." cümlesinde "okumaya" sözcüğü fiilimsi(eylemsi)dir, ad görevinde kullanılmıştır. "Okumaya" kelimesi "oku-(mak)" eyleminin adıdır.
"Akacak kan damarda durmaz." cümlesinde "akacak" kelimesi eylemsidir."kan" adını niteleyerek sıfat görevinde kullanılmıştır.
"Damlaya damlaya göl olur." cümlesinde "damlaya damlaya" ikilemesi fiilimsidir ve zarf görevinde kullanılmıştır.
Fiilimsiler üç çeşittir:
1. Ad - eylem (isim - fiil)
2. Sıfat - eylem (sıfat - fiil)
3. Bağ - eylem (bağ - fiil)
İSİM - FİİL: Fiil kök ve gövdelerinden "-ış, -iş, -ma, -me, -mak, -mek" ekleriyle türetilen, fiillerin ad şeklini oluşturulan fiillerdir.İsim fiiller ad çekim eklerini alır.İsimler gibi cümlede tamlama kurabilir, ancak bir fiil gibi çekimlenemez.
ÖRNEK:
Arkadaşımın şiir okuyuşu çok güzeldi.
Gülmek ömrü uzatır.
Fiillerin de nesneler gibi isimleri vardır. Örneğin "okumak" fiilinin ismi(adı) "okuyuş", "okuma", "okumak" fiilimsileri olur.
UYARI:İsim fiil eki olan "-me, -ma" ile olumsuzluk ekini karıştırmamak gerekir.
ÖRNEK:
Sana koşma demiştim. (olumsuzluk eki)
Sabahları koşmayı ihmal etme. (isim-fiil)
Bazen isim - fiil eki olan "-me, -ma" ile olumsuzluk eki bir arada kullanılabilir.
ÖRNEK:
Söylediklerimi yapmamana çok üzüldüm.
Cümlede -ma olumsuzluk eki, -ma isim - fiildir.Aslen olumsuzluk eki isim fiillerden önce kullanılır.
UYARI:Fiilimsi türeten ekler, fiil anlamını tamamen kaybetmiş, kalıc ad olmuş kelimeler de türetebilir.Bu durumda o kelimelr fiilimsi(eylemsi) değildir.
ÖRNEK:
Bu çakmak iyi yanmıyor. (çakmak nesne adı)
Burda duvara çivi çakmak yasakmış. (çakmak, fiilimsi (isim - fiil)
2. SIFAT - FİİL: Fiil kök ve gövdelerinden "-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş" ekleriyle türetilen fiillerdir.Cümlede sıfat görevinde kullanılırlar.
- İşleyen demir pas tutmaz. (-en)
- Akacak kan damarda durmaz.(-acak)
- Koşar adım eve gitti. (-ar)
- Görünmez bir kaza bu.(-mez)
- Geçmiş günler bir daha geri gelir mi sandın? (-miş)
Yukarıda kırmızı renkle yazılmış kelimeler sifat - fiildir.Bu kelimeler fiil kökenlidir, ancak aldıkları eklerle önlerindeki kelimeleri niteleyerek sıfat görevinde kullanılmışlardır.
UYARI:
1. Sıfat-fiiller diğer sıfatlar gibi çekim eki aldıklarında, ya da önlerindeki ad düştüğünde isimleşir.
Hastalanan öğrenciler doktora gittiler.( sıfat - fiil )
Hastalananlar doktora gittiler. ( sıfat-fiil adlaşmış)
2.İsim - fiillerde olduğu gibi, sıfat - fiiller eklerini alan kimi kelimeler de fiilimsi olmaktan çıkarak kalıcı isim olurlar.
Yiyecekleri nereye koydunuz?
Evde hiç yakacak kalmamış.
Yukarıdaki cümlelerde kırmızı yazılmış kelimeler sıfat-fiil ekleri almış olmalarına rağmen, kalıcı isim şeklinde kullanılmışlardır.
3. Sıfat-fiil ekleri, eylemlere zaman anlamı katan kip ekleri ile karıştırılmamalıdır.
Güzel günler elbette gelecek. ( kip eki )
Gelecek hafta okullar kapanıyor.( sıfat-fiil)
BAĞ - FİİL ( zarf-eylem):Fiil kök ya da gövdelerinden "-ip, -erek, -ince, -dikçe, -diğinden,-ken, -eli, -a....a, -r ...mez, meden..." ekleriyle türetilen fiilimsilerdir.
Bağ-fiiller cümlede çoğunlukla zaman ve durum zarfı görevinde kullanılırlar.
- Eve gidip onu almalısın. ( -ip)
- Okula yürüyerek gidiyorum. (-erek)
- Baka baka yoruldum. (-a ... a)
- Sen gülünce nasıl mutluyum bilemezsin. (-ince)
- Tren gelir gelmez sana haber veririm. (-r ....mez)
- Konuyu anlamadan, hakkında karar verme. (-meden)
- Okurken rahatsız edilmekten hoşlanmam. (-ken)
Yukarıda kırmızı renkle yazılmış kelimeler zarf görevinde kullanılmış bağ-fiillerdir.
UYARI:Fiilimsiler cümlede asıl yargının(temel yüklem) anlamını tamamlayıcı yan yargılar (yan cümlecikler) oluşturur.Fiilimsilerin ,içinde bulunduğu her öğe bir yan cümleciktir.
ÖRNEK:
isim-fiil
Onun şiir okuyuşuna hayranım.
yan cümlecik temel cümle
dolaylı tümleç yüklem
isim-fiil
Açık havada gezmek sinirleri yatıştırır.
yan cümlecik temel cümle
özne yüklem
bağ-fiil
O gelince olanları anlatırız.
yan cümlecik temel cümle
zarf tümleci yüklem
bugün 160 ziyaretçi (226 klik) burdaydı!
